Reforma procedury cywilnej – co dalej ze sprawami w toku w I instancji?
Terminy wejścia w życie nowelizacji
Nowelizacja procedury cywilnej została wprowadzona ustawą z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy kodeks postępowania cywilnego i niektórych innych ustaw. Pytanie, które pojawiło się po wprowadzeniu zmian było następujące – jakie przepisy i w jakim zakresie stosować do spraw w I instancji wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie przepisów?
W art. 17 nowelizacji przewidziano cztery terminy wejścia w życie zmian tj.:
– upływ 3 miesięcy od dnia ogłoszenia nowelizacji obejmujący największą partię przepisów,
– 14 dni (w odniesieniu do zasady wyrażonej w art. 148 § 3 k.p.c. nowego k.p.c. „Sąd może wydać postanowienie na posiedzeniu niejawnym” oraz w zakresie licznych skreśleń w tych przepisach, które dotychczas dopuszczały wydawanie jedynie niektórych postanowień na posiedzeniach niejawnych.),
– 6 miesięcy (dotyczący postępowania nakazowego, upominawczego oraz elektronicznego postępowania upominawczego),
– 12 miesięcy (dotyczący art. 5 nowego k.p.c. odnoszącego się do pouczeń udzielanych stronom przez Sąd. Tak długi termin jest podyktowany koniecznością wydania rozporządzenia w sprawie wzorów pouczeń, których udzielenia na piśmie wymaga Kodeks postępowania cywilnego – o wynikających z tak długiego terminu problemach będzie mowa poniżej.).
Problem związany ze stosowaniem nowych przepisów do postępowań wszczętych przed datą wejścia w życie nowelizacji jest związany z liczną zmianą przepisów oraz wprowadzeniem szeregów nowych.
Nowelizacja wprowadziła postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych (o czym szerzej w naszym artykule https://nlk-law.pl/postepowanie-gospodarcze-wprowadzone-nowelizacja-kodeksu-postepowania-cywilnego-2019-r-szansa-zagrozeniem-dla-przedsiebiorcow/), określiła nowe zasady postępowania dowodowego (w tym dotyczące przeprowadzania dowodów z dokumentów oraz z opinii biegłych i zeznań świadków sporządzonych na piśmie). Na uwagę zasługuje także zmiana odnosząca się do przeciwdziałania tzw. nadużyciu prawa procesowego przez strony oraz sankcji, które mogą być zastosowane przez sąd po stwierdzeniu takiego postępowania.
Inne zmiany zaszły także w zakresie elektronicznego postępowania upominawczego, w którym rezygnuje się z kontynuacji prowadzenia postępowania po wniesieniu sprzeciwu od nakazu zapłaty, oraz do postępowania z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Istotne znaczenie ma także zmiana związana z postępowaniem apelacyjnym i zażaleniowym, zwłaszcza w zakresie zmiany właściwości sądu rozpoznającego zażalenia w poszczególnych kategoriach spraw.
W końcu fundamentalna zmiana odnosi się do postępowania przygotowawczego, niewystępującego dotychczas, mającego na celu przygotowanie rozprawy, wprowadzającego obowiązek sporządzenia planu rozprawy, terminów oraz prekluzji dowodowej.
Postępowanie w I instancji wszczęte i niezakończone przed wejściem w życie nowelizacji – jakie przepisy należy stosować?
Nowelizacja wyraża zasadę aktualności, która oznacza, że podmioty postępowania cywilnego stosują przepisy procesowe obowiązujące w dniu dokonywania czynności w tym postępowaniu (z pewnymi ograniczeniami wskazanymi w art. art. 9 ust. 3–6 oraz art. 10–15 nowelizacji, które nie będą szerzej omawiany w niniejszym artykule). Oznacza to, że czynności, które do dnia wejścia w życie nowych przepisów były dokonane pozostają w mocy, ale od momentu wejścia w życie strony oraz sądy mają obowiązek stosowania rozwiązań wynikających z nowelizacji.
Właściwość miejscowa sądów – czy sprawy będą przekazywane do innych sądów?
W nowelizacji znalazły się zmiany dotyczące właściwości miejscowej sądów. Przewiduje ona także możliwość badania przez sąd z urzędu swojej niewłaściwości. W związku z tym pojawiło się pytanie czy w sprawach wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia nowelizacji nie dojdzie do przekazywania spraw według właściwości (z urzędu albo na zarzut) zgodnie z nowelizacją na podstawie „nowych” przepisów? Jak wskazuje dr SSR Marcin Uliasz wydaje się, że nie jest to rozwiązanie pożądane (pomijając zmiany właściwości wymuszone przez prawo UE). Należałoby przyjąć, że mimo zasady aktualności wyrażonej w art. 9 ust. 2 nowelizacji, zastosowanie w tym zakresie znajdzie w pierwszej kolejności (jako przepis szczególny) przepis art. 15 § 1 k.p.c., który odnosi się także do zagadnień intertemporalnych. Przewiduje on, że sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, choćby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy. Przepis ten dotyczy też zmiany podstaw właściwości sądu wywołanej nowelizacją przepisów procesowych [por. uzasadnienie uchw. SN(7) z 13.4.1982 r., III CZP 20/82, OSNC 1982, Nr 8–9, poz. 115] (Art. 9 k.p.c., M. Uliasz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do ustawy z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, (red.) J. Gołaczyński, D. Szostek, C.H.BECK, system informacji prawnej Legalis 2019).
Zgłaszanie twierdzeń i dowodów – czy jesteśmy ograniczeni jakimś terminem?
Jeżeli strona przed wejściem w życie nowelizacji została zobowiązana do zgłoszenia wszystkich twierdzeń i dowodów pod rygorem pominięcia w dalszym postępowaniu (art. 207 § 3 k.p.c. w brzmieniu dotychczasowym) i termin wyznaczony na dokonanie tych czynności upłynął przed wejściem w życie nowelizacji, to należy przyjąć, że skutek ten jest zachowany także po wejściu w życie ustawy. Skutki zaniechania czynności powstałe pod rządem dotychczasowej ustawy pozostają bowiem w mocy. Czy, a jeżeli tak to w jakim trybie, składać pisma przygotowawcze, jeżeli postępowanie przed Sądem I instancji jest już na etapie rozprawy, a więc nie ma sporządzonego planu rozprawy i nie było posiedzenia przygotowawczego? Dotychczas zastosowanie miał art. 207 k.p.c., który stanowił, że w toku sprawy pisma składa się tylko, jeżeli Sąd tak postanowi. Obecnie przepis ten jest uchylony. Jego odpowiednikiem jest art. 2053 § 1 nowego k.p.c., który wskazuje, że w uzasadnionych przypadkach, w szczególności w sprawach zawiłych lub obrachunkowych, przewodniczący może zarządzić wymianę przez strony pism przygotowawczych, oznaczając porządek składania pism, terminy, w których pisma należy złożyć, i okoliczności, które mają być wyjaśnione. Pismo złożone po terminie albo bez zarządzenia podlega zwrotowi. Jednak przepis ten służy przygotowaniu rozprawy m.in. poprzez zgromadzenie materiału dowodowego, a następnie przygotowanie planu rozprawy. Nie rozstrzyga on natomiast czy można go stosować do postępowania, które jest już na etapie rozprawy. Wydaje się, że najtrafniejszym pomysłem związanym ze składaniem pism przygotowawczych z twierdzeniami i dowodami na etapie rozprawy jest dokonywania tego w trybie art. 20512 § 2 nowego k.p.c. Zgodnie z ww. przepisem, jeżeli nie zarządzono przeprowadzenia posiedzenia przygotowawczego, strona może przytaczać twierdzenia i dowody na uzasadnienie swoich wniosków lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej aż do zamknięcia rozprawy, z zastrzeżeniem niekorzystnych skutków, które według przepisów kodeksu mogą dla niej wyniknąć z działania na zwłokę lub niezastosowania się do zarządzeń przewodniczącego i postanowień sądu.
Inne wybrane zagadnienia – nowe zasady zgłaszania zarzutu potrącenia, odsetki od kosztów procesu oraz pouczenia
Komplikacje powstają także na tle tych przepisów, które wprowadzają nieznane dotychczas ograniczenia dotyczące możliwości zgłoszenia zarzutu potrącenia. Jak wskazał cytowany wcześniej dr SSR Marcin Uliasz w sprawach wszczętych i niezakończonych wprowadzenie takiego ograniczenia w trakcie postępowania może wywoływać efekt zaskoczenia strony. Nie zawsze bowiem w okresie vacatio legis strona może podjąć czynności zmierzające do dostosowania swojej obrony do zmieniających się reguł procesowych (np. postępowanie jest zawieszone). W takich przypadkach należałoby dopuścić skuteczne zgłoszenie zarzutu potrącenia mimo zaawansowanego stadium postępowania (Art. 9 k.p.c., M. Uliasz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do ustawy z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, (red.) J. Gołaczyński, D. Szostek, C.H.BECK, system informacji prawnej Legalis 2019).
Wskazać także można, że z uwagi na wysoki stopień restrykcji nowych przepisów, które dotyczą odsetek od kwoty zasądzonej z tytułu kosztów procesu (art. 98 § 11 nowego k.p.c.), możliwości zasądzenia przez sąd odsetek od szczególnie wysokiego wydatku strony podlegającego zwrotowi (art. 98 § 12 nowego k.p.c.) oraz możliwości obciążenia strony kosztami wywołanymi niesumiennym lub oczywiście niewłaściwym postępowaniem (art. art. 103 § 3 k.p.c.), stosuje się je jedynie do spraw wszczętych po wejściu w życie nowelizacji, a więc ograniczenia doznaje, omawiana na wstępie, zasada aktualności.
Kwestią problematyczną są również pouczenia, które są niezwykle istotne dla stron postępowania z uwagi na obszerność nowelizacji. Z jednej strony wspomniany na początku art. 5 nowego k.p.c. stanowiący o pouczeniach wchodzi w życie 7 sierpnia 2020 r., czyli po upływie 12 miesięcy od dnia ogłoszenia nowelizacji, a z drugiej strony do postępowania już wszczętego stosujemy nowe przepisy. Praktycznie sytuacja wygląda w ten sposób, że sądy fizycznie otrzymają wzory pouczeń określone przez Ministra Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia za niecały rok, a już teraz muszą pouczać strony o ich prawach, obowiązkach oraz ewentualnych konsekwencjach podejmowanych przez strony działań. Sądy radzą sobie z tą trudną sytuacją poprzez samodzielne opracowanie pouczeń na podstawie nowych przepisów. Sytuacja taka wydaje się jednak kuriozalna. Nie znajduje uzasadnienia rozwiązanie w których zarówno strony jak i sądy muszą po upływie odpowiednio 14 dni, 3 oraz 6 miesięcy stosować nowe przepisy, a ustawodawca ma aż 12 miesięcy na opracowanie pouczeń.
Opracowanie na podstawie:
· Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do ustawy z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, (red.) J. Gołaczyński, D. Szostek, C.H.BECK, system informacji prawnej Legalis 2019,
· Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–50539. Tom I, (red.) T. Szanciło, Warszawa, system informacji prawnej Legalis 2019.
(oprac. aplikant radcowski Dominika Strzelczyk)
